Bách bộ hay còn có tên gọi khác là Sâm cao (Sâm cau), Dây ba mươi, Dây đẹt ác. Vì phần rễ củ có 10 củ, 20 củ, 30 củ hoặc có thể hơn 100 củ nên vị thuốc này mới có tên là Bách bộ. Vị thuốc này từ lâu đã được sử dụng để chữa ho, chữa giun.
1. Mô tả dược liệu Bách bộ
1.1. Tên gọi
Tên thường gọi: Vị thuốc Bách bộ còn gọi là Sâm cao, Đẹt ác, Dây ba mươi.
Tên khoa học: Stemona tuberosa Lour. Họ Stemonaceae.
Họ khoa học: Bách bộ (Stemonaceae).
1.2. Đặc điểm tự nhiên
Bách bộ thuộc loại cây leo, thân nhỏ, nhẵn, chiều dài thân từ 6 đến 8 m. Lá mọc đối hoặc so le, có cuống, hình dạng giống trái tim. Hoa to, có màu đỏ, mọc từ 1 đến 2 hoa ở nách lá. Mỗi hoa bao gồm 2 lá đài, 2 cánh đài dài 4 cm; có 4 nhị.
Quả hình nang dài 3,5 cm, chứa từ 2 đến 8 hạt. Rễ thường cong queo, đầu trên hơi phình to, đầu dưới thuôn nhỏ dần, có từ 10 đến 30 củ, có khi lên đến 100 củ. Mỗi củ dài từ 15 đến 20 cm, đường kính từ 1,5 đến 2 cm. Củ có màu trắng vàng, vị ngọt, có hậu rất đắng.
1.3. Phân bố, thu hái, chế biến
Bách bộ mọc hoang ở nhiều nơi, đặc biệt tại vùng đồi núi như: Hà Giang, Hòa Bình, Bắc Cạn, Thái Nguyên, Kon Tum… Vị thuốc này dễ bị nhầm lẫn với các loại sâm “bồi bổ sinh lực” đắt tiền quý hiếm khác như: Đảng sâm, sâm Ngọc Linh…
Dùng củ nhiều năm để làm thuốc. Củ càng lâu năm càng to dài. Thu hoạch vào đầu đông hằng năm hoặc vào lúc đầu xuân lúc chồi cây chưa hoạt động. Trước khi thu hoạch, cắt bỏ dây thân, nhổ bỏ cây nhỏ, đào toàn bộ củ lên, rửa sạch phơi hoặc sấy khô.
1.4. Bộ phận sử dụng
Bộ phận sử dụng: Rễ củ.
2. Thành phần hóa học
Bách bộ chứa nhiều alkaloids: stemonin, tuberstemonin, stemonidin, neotuberostemonine, croomine…
Ngoài ra, Bách bộ còn có các thành phần khác: glucid, protid, lipid, các acid hữu cơ…
3. Tác dụng dược lý của Bách bộ
3.1. Theo Y học cổ truyền
Tính vị: ngọt, đắng,hơi ấm. Quy kinh phế.
Tác dụng: nhuận phế chỉ khái, sát trùng (diệt giun).
Chỉ định:
Điều trị khái thấu cũ và mới, bách nhật khái. Điều trị phong hàn khái thấu thường dùng với kinh giới, cát cánh, tử uyển như bài chỉ thấu tán. Nếu ho lâu ngày không dứt, khí âm lưỡng hư thường dùng với hoàng kỳ, sa sâm, mạch môn như bài bách bộ thang. Điều trị khái thấu do âm hư thường dùng với sa sâm, mạch môn, xuyên bối mẫu. Gần đây dùng bách bộ phối hợp với hoàng cầm, đan sâm điều trị lao hạch đạt được hiệu quả nhất định.
Điều trị giun đũa, dùng nước sắc trước khi đi ngủ thụt vào đại tràng. Điều trị âm đạo ngứa ngáy thường dùng với sà sàng tử, khổ sâm sắc nước rồi ngâm rửa.
Liều dùng: 5 – 15g.
3.2. Theo Y học hiện đại
Các tác dụng dược lý theo Y học hiện đại của Bách bộ đều do alkaloids phụ trách.
3.2.1. Tác dụng trị ho
Mô hình chuột có bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính COPD: Đây là một bệnh phổi phổ biến và thường xuyên xảy ra ở người trên 40 tuổi, gây ho, khó thở, khạc đàm kéo dài. Bách bộ có tác dụng giãn cơ trơn phế quản, giảm các hóa chất trung gian gây viêm, dẫn đến giảm khó thở. Có hiệu quả đối với ho mãn tính hoặc cấp tính.
Mô hình chuột bị viêm phổi do khói thuốc lá: Khói thuốc bao gồm hơn 4.500 hợp chất, bao gồm các chất gây ung thư ở người và nhiều chất độc như nicotine, carbon monoxide. Bách bộ có tác dụng giảm ho, giảm viêm đáng kể, có thể là một loại thảo dược mới trong điều trị các bệnh về phổi.
Mô hình lợn: Các alkaloids trong Bách bộ như neotuberostemonine, tuberostemonine và stemoninine có tác dụng ức chế con đường phản xạ ho ngoại biên. Croomine hoạt động trên các vị trí trung tâm trong con đường phản xạ ho và chứng minh tác dụng ức chế trung tâm hô hấp.
Vì có tác dụng ức chế trung tâm hô hấp, do đó cần cẩn trọng liều lượng khi sử dụng Bách bộ.
3.2.2. Tác dụng kháng sinh, kháng khuẩn
Thử nghiệm trong ống nghiệm (in vitro), dịch chiết Bách bộ có tác dụng kháng khuẩn đối với nhiều loại khuẩn gây bệnh gồm:
- Vi khuẩn phế cầu (Streptococus pneumonia).
- Vi khuẩn não mô cầu (Neisseria meningitides).
- Vi khuẩn tụ cầu vàng (Staphylococus aureus).
3.2.3. Tác dụng chữa giun
Theo Đỗ Tất Lợi (2006), trong thời kỳ kháng chiến, cao nước Bách bộ dùng uống với liều 3 thìa cà phê một lần, giun ra rất nhiều.
Tuy nhiên, tác dụng chữa giun không còn phù hợp với tình hình thực tế hiện tại. Nguyên do là có nhiều loại thuốc xổ giun, chỉ cần uống 1 lần đã đem lại hiệu quả cao, tiêu diệt nhiều loài giun sán khác nhau.
3.2.4. Tác dụng tiêu diệt côn trùng
- Diệt ruồi, bọ gậy: Phun dung dịch Bách bộ và nước nước theo tỉ lệ 1:20 quanh nhà, trong lu nước đọng.
- Diệt ruồi, muỗi, bọ chó, rận: Đốt Bách bộ hơ lấy khói xông.
4. Công dụng, liều dùng, kiêng kỵ
- Liều dùng: 4 – 20 gam.
- Dùng sống: Trị ghẻ lở, giun sán. Dùng chín: Trị ho.
- Kiêng kỵ: Vị thuốc có tính nhuận phế nên người bị tiêu chảy mạn tính, tỳ vị hư nhược không được sử dụng.
Để lại một phản hồi